Kryzys bezdomności ma zazwyczaj wiele przyczyn. Wiele jest też sposobów na przezwyciężenie tego kryzysu. Pewnie pierwsze skojarzenie związane z tym tematem to schroniska, noclegownie. Czym jest bezdomność i jak ewoluował system pomocy osobom w kryzie bezdomności dowiecie się z ciekawego opracowania autorstwa Dagmary Całki pracownika socjalnego, osoby zaangażowanej we wdrażanie projektu „Housing Firts -Najpierw Mieszkanie” w Warszawie.
Problem bezdomności i system wsparcia na przestrzeni lat
Bezdomność to wieloaspektowy i skomplikowany problem społeczny, tym trudniejszy do uchwycenia im bardziej determinowany jest przez indywidualne historie życia osób nim dotkniętych. W zależności od podejmowanych prób jej analizy, rozpatrywana i analizowana jest pod różnorodnymi zakresami – socjolog czy polityk społeczny będzie postrzegał bezdomność jako zjawisko społeczne, kryminolog czy prawnik odmiennie przywoła raczej problematykę patologii społecznej i negowania ogólnie przyjętych norm społecznych, natomiast dla pracownika socjalnego, psychologa czy pedagoga bezdomność będzie miała perspektywę indywidualnej sytuacji danej osoby, która wymaga wsparcia w powrocie do pełnienia prawidłowych ról społeczno – zawodowych. Stąd też podjęto wiele prób zdefiniowania tego problemu, nadania mu odpowiedniej rangi i powagi, które staną się podstawą do budowania strategii rozwiązywania i przeciwdziałania bezdomności w makro- i mikroskali. Ranga problemu poprzez odpowiednie zdefiniowanie, określenie przyczyn i konsekwencji niepodjęcia interwencji w jego zakresie, wpływa na jego pozycję w systemie formalno – prawnym danego państwa, im wyższa, tym więcej uwagi i zaangażowania rządzących w jego rozwiązanie. W konsekwencji umożliwia to opracowanie i wdrożenie efektywnego systemu wsparcia, którego nadrzędnym celem będzie zawsze usamodzielnienie się każdej osoby z niego korzystającej, a przetestowane narzędzia i metody będą wystandaryzowane i służące osiągnięciu celu w możliwie jak najkrótszym czasie, mając na uwadze także aspekt ekonomiczny. Dla odpowiedniego kreowania polityki społecznej w zakresie rozwiązywania problemów społecznych podstawą jest definicja, powszechnie uzgodniona
i funkcjonująca formalno – prawnie. Istotne dla poddawania analizie problemów społecznych jest poznanie jego skali i ujęcie w ramy statyczne, które pozwolą na dokonywanie oceny jak kształtuje się zjawisko na przestrzeni określonego czasu. Badania mogą także przynieść wiele odpowiedzi zarówno o przyczynach danego stanu rzeczy i procesów w nim zachodzących, jak i czynnikach determinujących ewentualne zmiany na przestrzeni lat. Bezdomność to problem społeczny opierający się metodom ilościowym, dlatego też upubliczniane wyniki z badania z tzw. liczenia osób bezdomnych, są orientacyjne, ale nieostateczne. W takich wypadkach w sukurs przychodzą metody jakościowe, choć ich mankamentem jest niemożność określenia dokładnej skali problemu. Te badania wnoszą do dyskusji wyjaśnienia, argumenty i kontrargumenty, które mogą służyć zarówno socjologom, psychologom czy ekonomistom do rozpatrywania skutków rozwiązań lub zaniechań powyższej kwestii. Tworzony latami system wsparcia dla osób w kryzysie bezdomności powinien być podawany cyklicznej ewaluacji, aby sprawdzić nie tylko jego skuteczność, ale także wydolność. Bezdomność nieczęsto jest w kręgu zainteresowania instytucji badawczych ze względu na trudność w dotarciu do obiektywnych źródeł informacji, a co w konsekwencji może podważać wiarygodność wyników. Mimo rzadko pojawiających się ekspertyz/raportów z badań jakościowych wydaje się, iż obecne strategie przeciwdziałania bezdomności nie mają faktycznie długofalowych celów czy określonego poziomu wskaźników rezultatu, chyba że chodzi o ilość miejsc tymczasowego schronienia. Jednak czy faktycznie to liczba placówek oferujących tymczasowe schronienie realnie przyczynia się do usamodzielnienia osób dotkniętych bezdomnością? Czy system wsparcia, na którym opiera się oferta pomocy osobom bezdomnym, jest skuteczny i wydajny? A jeśli nie, to czy znany jest sposób na trwałe rozwiązanie bezdomności? Te pytania stanowią przyczynek do zmierzenia się z kwestią bezdomności w tej pracy. Osoby bezdomne są obecne w naszym społeczeństwie, przebywają w miastach i miasteczkach, nie da się w dłuższej perspektywie ich ignorować. Taka postawa stojąca wyraźnie w sprzeczności do sprawiedliwości społecznej powoduje jeszcze większe odarcie z godności tych osób, co zwiększa ich frustrację lub rezygnację z podejmowania prób znalezienia pomocy i rozpoczęcia podążania ku samodzielności. Niepodejmowanie tematu czy to oddolnie czy na poziomie naukowym czy praktycznym będzie dużo bardziej kosztowne, zarówno w ujęciu społecznym jak i ekonomicznym.
W Polsce bezdomność jako problem społeczny należne miejsce w optyce polityki społecznej odnalazła dopiero po transformacji ustrojowej, tj. po 1989 roku. Wcześniej osoby żyjące poza wyznaczonym systemem norm społecznych tzn. „bez dachu nad głową” byli niedostrzegani jako wymagający pomocy, raczej jako element patologii.Dopiero ustawa z 2004 roku wprowadziła do systemu formalno – prawnego definicję bezdomności, która od tego momentu będzie stanowiła fundament nie tylko w pomocy społecznej przy rozpatrywaniu możliwości korzystania z przysługujących uprawnień, ale także będzie funkcjonowała w ogólnym systemie prawnym. Od tego momentu każda instytucja mając styczność z osobą bezdomną będzie odwoływała się do tej właśnie definicji i zgodnie z nią będzie dokonywała odpowiedniej klasyfikacji danej osoby i rozpatrywania jej sytuacji. Art. 6 ust. 8 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej wyraźnie określa osobę bezdomną jako „osobę niezamieszkującą w lokalu mieszkalnym w rozumieniu przepisów o ochronie praw lokatorów i mieszkaniowym zasobie gminy i niezameldowaną na pobyt stały, w rozumieniu przepisów o ewidencji ludności i dowodach osobistych, a także osobę niezamieszkującą w lokalu mieszkalnym i zameldowaną na pobyt stały w lokalu, w którym nie ma możliwości zamieszkania”[1]. Dookreślenie użytego w ustawie pojęcia stanowi oczywiście bazę dla pomocy społecznej czy też instytucji kreujących politykę społeczną. Jednak ta ogłoszona przez ustawodawcę formuła jest podstawową do rozstrzygnięć także w kwestiach prawnych – w orzecznictwie sądowym w każdym niemalże uzasadnieniu wyroku dot. osób bezdomnych znajduje się odwołanie do definicji zawartej w przepisach czy w kwestiach formalnych np. przy realizacji działań nadzorczych lub kontrolnych –
w protokołach/raportach pokontrolnych również znajduje się odwołanie do podstawowych definicji i pojęć. Jak każda definicja ta również jest poddawana ciągłej i głębokiej analizie przez badaczy i praktyków pomocy społecznej, szczególnie z obszaru przeciwdziałania bezdomności. W „Informatorze rzeczniczym” opracowanym przez Fundację Habitat for Humanity Poland zaprezentowano krytyczne spojrzenie na takie definiowanie problemu bezdomności. Niezaprzeczalnie istotne dla rozpatrywania powyższej kwestii jest pojęcie lokalu mieszkalnego, zdefiniowanego w art. 2 ust. 1 pkt 4 ustawy o ochronie praw lokatorów, jako lokalu służącego do zaspokajania potrzeb mieszkaniowych.
W definiowaniu bezdomności biorą udział nie tylko badacze czy przedstawiciele instytucji administracji publicznej i samorządowej, w dyskursie o tym problemie społecznym biorą udział także przedstawiciele organizacji pozarządowych, które specjalizują się we wspieraniu osób dotkniętych kryzysem bezdomności. Praktycy skupieni przy Ogólnopolskiej Federacji na rzecz Rozwiązywania Problemu Bezdomności czy Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności, a także
w organizacjach o wieloletnich tradycjach i doświadczeniach jak Caritas, Stowarzyszenie MONAR, Stowarzyszenie „Otwarte Drzwi”, Sieć Barka czy Towarzystwo Pomocy św. Brata Alberta posługują się bardziej niż ustawowa złożoną definicją bezdomności. Przynajmniej od 2012 r. czynione są zabiegi, aby to właśnie typologia wypracowana przez EuropeanFederation of NationalAssociationsWorking with the Homeless FEANTSA (Europejska Federacja Narodowych Organizacji Pracujących na rzecz Ludzi Bezdomnych) stała się nowym fundamentem pod definiowanie zjawiska oraz budowanie efektywnych strategii rozwiązywania i przeciwdziałania bezdomności w Polsce[2]. W ujęciu opracowanym przez organizację FEANTSA widoczne jest całościowe spektrum zjawiska bezdomności, od nazwania stanu zastanego tj. „bez dachu nad głową” i „bez mieszkania” do wykluczenia mieszkaniowego i zagrożenia bezdomnością. Dzięki temu uwypuklona jest zarówno płaszczyzna do działań interwencyjno – zabezpieczających oraz długofalowo rozwiązujących problem, jak i sfera działań profilaktycznych, a także możliwość podjęcia wczesnej interwencji, która uchroni przed utratą możliwości mieszkania. Wydaje się, że tylko tak szerokie i pełne rozumienie tego trudnego problemu pozwoli na zbudowanie adekwatnej i efektywnej strategii rozwiązania i przeciwdziałania problemowi bezdomności, a w konsekwencji zminimalizowania tego zjawiska[3].
Dla rozważań o złożoności zjawiska bezdomności ważne jest uchwycenie jego skali
i natężenia, która warunkuje efekty podejmowanych działań – im dłuższy czas pozostawania w kryzysie bezdomności, tym większy wysiłek osoby wspierającej i wspieranego jest konieczny. Próbę ujęcia statystycznego podejmuje co dwa lata ministerstwo odpowiedzialne za m.in. politykę społeczną, wcześniej Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, obecnie Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej. Jednego dnia w okresie zimowym następuje liczenie osób bezdomnych we wszystkich możliwych miejscach ich pobytu, schroniskach, noclegowaniach, ogrzewalniach, szpitalach, ZOL, izbach wytrzeźwień, a także miejscach niemieszkalnych takich jak przestrzeń publiczna (dworce, klatki schodowe, altanki śmietnikowe itd.), a także pozostałe miejsca (altanki działkowe, pustostany, domki letniskowe, niecałoroczne itd.). Badania prowadzone są zgodnie z opracowaną przez ministerstwo metodologią, która jest udostępniania wszystkim podmiotom (m.in. OPS, urzędy gmin, organizacje pozarządowe) uczestniczącymw realizacji przedsięwzięcia.
W przedstawionym okresie widoczny jest spadek liczby osób bezdomnych, ujawnionych podczas badania (Wykres nr 1). Ewidentnie w pierwszym analizowanym roku – 2011 wykazano wysoką liczbę osób dotkniętych tym problem, bo aż 43 tys. Względem ostatniego roku przeprowadzenia badania to spadek o prawie 11 tys. osób. Nie mniej jednak ponad 30 tys. osób w kryzysie bezdomności to duża liczba, a to tylko oficjalne statystyki. Przeprowadzane liczenie ludzi bezdomnych nie jest doskonałym sposobem poznania skali zjawiska, dane te należy traktować jako szacunkowe. Dodatkowo w publikowanych wynikach badania w sprawozdaniach z realizacji na rzecz ludzi bezdomnych w województwach przez ostatnie lata nie była podawana liczba dzieci dotkniętych tym problemem, a w statystykach do 2015 roku była to oddzielna kategoria, łącznie z miejscem pobytu (tj. czy w placówce instytucjonalnej czy w miejscu niemieszkalnym).
Wykres nr 1. Liczba osób bezdomnych w Polsce
Źródło: wyniki „Ogólnopolskich badań liczby osób bezdomnych” w latach 2011 – 2019[4].
Jeśli chodzi o dane liczbowe w podziale na płeć, to kobiet w powyższej grupie było mniej więcej od 13% do 16%. Faktycznie zauważalny jest niewielki wzrost o 3 punkty procentowe liczby kobiet, borykających się z kryzysem bezdomności w ostatnich dwóch badaniach tj. w 2019 i 2017 roku. Głównie też kobiety przebywały w placówkach typu dom samotnej matki lub ośrodek interwencji kryzysowej, rzadziej były to miejsca niemieszkalne, typu altanki działkowe, dworce itd.[5]
Ważne dla pełnego oglądu skali zjawiska jest rozkład liczbowy między poszczególne województwa.
Tabela nr 2. Liczba osób w kryzysie bezdomności w latach 2011 – 2019 w podziale na województwa
| Województwo | Liczba osób bezdomnych przebywających na terenie danego województwa | ||||
| 2011 r. | 2013 r. | 2015 r. | 2017 r. | 2019 r. | |
| dolnośląskie | 3 119 | 2 896 | 3 216 | 2 957 | 2 844 |
| kujawsko – pomorskie | 1 815 | 2 645 | 3 937 | 1 815 | 1 557 |
| lubelskie | 872 | 1 092 | 958 | 991 | 836 |
| lubuskie | 873 | 726 | 1013 | 886 | 812 |
| łódzkie | 2 893 | 2 130 | 2 082 | 2 062 | 1 788 |
| małopolskie | 1 904 | 1 722 | 1 942 | 2 054 | 1 893 |
| mazowieckie | 7 555 | 3 136 | 4 626 | 4 785 | 4 278 |
| opolskie | 876 | 1 011 | 1 080 | 900 | 849 |
| podkarpackie | 1 848 | 1 060 | 1 131 | 1 099 | 933 |
| podlaskie | 1 605 | 623 | 722 | 693 | 646 |
| pomorskie | 2 745 | 2 682 | 3 209 | 3 319 | 3 014 |
| śląskie | 2 945 | 3 805 | 4 415 | 4 782 | 4 255 |
| świętokrzyskie | 1 723 | 677 | 747 | 762 | 794 |
| warmińsko – mazurskie | 1 417 | 1 292 | 1 450 | 1156 | 1 071 |
| wielkopolskie | 5 749 | 2 576 | 2 702 | 2 668 | 2 482 |
| zachodniopomorskie | 4 731 | 2 639 | 2 931 | 2 479 | 2 278 |
| łącznie | 43 083 | 30 712 | 36 161 | 33 408 | 30 330 |
Źródło: wyniki „Ogólnopolskiego badania liczby osób bezdomnych” w latach 2011 – 2019[6].
W uwzględnionym powyżej okresie niezaprzeczalnie trzy województwa charakteryzują się wybijającą się na tle statystyk liczbą osób borykających się z bezdomnością tj. Mazowsze, Śląsk i Pomorze. Na przeciwnym biegunie znajduje się Podlasie i województwo świętokrzyskie, tam od początku analizowanego okresu widoczna jest tendencja do niewielkiego lokowania się osób bezdomnych. Faktycznie największy ciężar znalezienia odpowiednich rozwiązań dla osób dotkniętych kryzysem bezdomności spoczywa na trzech województwach, liczby od sześciu lat są raczej stałe,
z niewielkimi wahnięciami spadkowymi.
Wśród osób zdiagnozowanych podczas tych badań znacząca część wybiera pobyt
w placówkach instytucjonalnych, takich jak schroniska, noclegownie.
Tabela nr 3. Liczba osób bezdomnych w podziale na miejsce pobytu
| Miejsce pobytu | Liczba osób bezdomnych przebywających w podziale na miejsce pobytu | ||||
| 2011 r. | 2013 r. | 2015 r. | 2017 r. | 2019 r. | |
| Placówki instytucjonalne | 33 647 | 22 158 | 25 623 | 24 194 | 24 323 |
| Miejsca niemieszkalne | 9 436 | 8 554 | 10 538 | 9 214 | 6 007 |
| łącznie | 43 083 | 30 712 | 36 161 | 33 408 | 30 330 |
Źródło: wyniki „Ogólnopolskich badań liczby osób bezdomnych” w latach 2011 – 2019[7]
Przypatrując się powyższym wynikom należy zauważyć, że liczba osób wybierających pobyt „pod chmurką” nie przekracza w każdym roku 30%, tylko w 2011 r. jest bliska 22%, natomiast w 2019 r. stanowiła 19,8%. To duży odsetek ludzi, którzy z różnych powodów nie korzystają z podstawowej oferty pomocowej schronienia, a przede wszystkim znajdują się w skrajnie nieprzystosowanych do zabezpieczenia podstawowych potrzeb życiowych miejscach. Długotrwały pobyt w przestrzeni publicznej nie tylko zagraża zdrowiu i życiu tych osób, ale także dynamicznie wpływa na zwiększenie ich degradacji społecznej, odebranie godności i skazanie na wegetację bez perspektyw. Trudniej jest także wyjść z kryzysu bezdomności i powrócić do pełnienia prawidłowych ról społecznych. Ograniczenie liczby osób pozostających w przestrzeni publicznej lub innych miejscach niemieszkalnych powinno być priorytetem dla wszystkich podmiotów działających na rzecz osób bezdomnych, nie tylko pomocy społecznej czy organizacji pozarządowych – to także sprawa każdego obywatela.
Ważnym aspektem w badaniu problemu bezdomności jest zdiagoznowanie przyczyn bezdomności, wskazywanych przez osoby jej doświadczających. Opierając się na Ogólnopolskim badaniu liczby osób bezdomnych, szczególnie z 2019 r., najwyżej plasującymi się przyczynami są konflikt rodzinny, uzależnienie, eksmisja/wymeldowanie z mieszkania. Natomiast zły stan zdrowia, niepełnosprawność znajduje się na 7 pozycji z 15 pozycji do wyboru. Co istotne rozdzielone w katalogu przyczyn zostały choroba/zaburzenia psychiczne inne niż uzależnienia – ta przyczyna znajduje się na 11 pozycji wskazań. I tak 13 % osób biorących udział w badaniu wskazało jako przyczynę swojej bezdomności stan zdrowia/niepełnosprawność, a 4 % chorobę/zaburzenia psychiczne.
Dokładny rozkład liczbowy obrazuje poniższy schemat
Schemat nr 1. Przyczyny bezdomności
Źródło: https://www.gov.pl/web/rodzina/wyniki-ogolnopolskiego-badania-liczby-osob-bezdomnych-edycja-2019
Wg informacji zawartych w Sprawozdaniu z realizacji działań na rzecz osób bezdomnych w województwach z roku 2016 i wyników Ogólnopolskiego badania liczby osób bezdomnych w 2017 roku 7 % osób jako przyczynę bezdomności wskazało zły stan zdrowia/niepełnosprawność, nie jest natomiast wskazany procent osób, które wskazały jako przyczynę chorobę/zaburzenia psychiczne.
Bezdomność osób z niepełnosprawnością, w złym stanie zdrowia czy chorujących psychicznie jest wielokrotnie trudniejsza, ze względu na brak wyspecjalizowanej oferty wsparcia dla tej grupy. Ponadto długotrwała bezdomność, szczególnie „uliczna” doprowadza do pogorszenia stanu zdrowia, a tym samym do długotrwałych chorób, nieleczonych ze względu na brak ubezpieczenia zdrowotnego i braku dostępu do leczenia. Tym samy jeśli nawet nie była niepełnosprawna w momencie wejścia w bezdomność to trwanie w niej powoduje niepełnosprawność faktyczną, choć nie w ujęciu prawnym. Najczęściej mimo starań osób wspierających osoby doświadczające bezdomności nie tylko z powodu niskiego poczucia sprawczości czy nastawienia na przetrwanie rzadko udaje się z poziomu ulicy starać się o ustalenie stopnia niepełnosprawności. Osoby w kryzysie bezdomności często nie posiadają dokumentacji medycznej, która wykazałaby na ich przewlekły, zły stan zdrowia, diagnozy chorób i brak możliwości poprawy zdrowia. Cała procedura dochodzenia do orzeczenia niepełnosprawności staje się najczęściej dopiero w placówce, w której osoba odnajdzie motywację do zmiany swojej sytuacji, również dochodowej.
System wsparcia osób bezdomnych powinien odpowiadać na zdiagnozowane potrzeby, odnosić się do zbadanej sytuacji problemowej, opierać się na adekwatnych i efektywnych rozwiązaniach a co istotne angażować zasoby finansowe na poziomie umożliwiającym jego sprawne funkcjonowanie. Ustawodawca przewidział, iż rolą państwa jest zabezpieczenie schronienia, posiłku i niezbędnej odzieży osobie, która jest tego pozbawiona[8]. Organizacja powyższych form pomocy została scedowana na samorządy. Dalsza część przepisów określa także schemat zapewnienia schronienia,
od placówek niskoprogowych (noclegowni, ogrzewalni, jadłodajni, magazynów odzieży) do placówek tymczasowego pobytu jak schroniska czy oddzielne placówki dla kobiet oraz kobiet z dziećmi lub w ciąży doświadczających przemocy domowej lub innej sytuacji kryzysowej specjalnie utworzone placówki interwencyjne: ośrodki interwencji kryzysowej lub domy samotnej matki. W przewidzianym zbiorze placówek tymczasowego wsparcia znajdują się schroniska dla osób bezdomnych oraz schroniska dla osób bezdomnych z usługami opiekuńczymi. Rejestry wszystkich oficjalnie działających placówek instytucjonalnych w tym obszarze prowadzą urzędy wojewódzkie. W 2020 roku pandemia koronawirusa w dość nieoczekiwany sposób spowodowała zmiany w działalności większości placówek, a tym samym nadwyrężyła także cały system wsparcia. Kiedy wszyscy zamykali się w domach poprzez nakładane tzw. lockdowny, osoby pozostające bez dachu nad głową nie miały możliwości odizolować się, a tym samym uchronić się przed zakażeniem SARS-COV 2. Konieczne było przeformułowanie funkcjonowania placówek, zarówno tych niskoprogowych jak i tych zapewniających tymczasowe schronienie, aby nie zostawiać ludzi w potrzebie i nie narażać ich na zachorowanie. Wychodząc naprzeciw zastanym okolicznościom zorganizowano placówki z miejscami tzw. buforowymi, gdzie w odpowiednich warunkach sanitarnych i z uwzględnieniem reżimu sanitarnego osoby bezdomne mogły odbyć kwarantannę, a potem otrzymać miejsce w schronisku dla bezdomnych.
Poniżej przedstawiono schemat dostępnego systemu wsparcia dla osób dotkniętych kryzysem bezdomności w Polsce. Klasyfikacja od pomocy niskoprogowej dostępnej dla większości osób doświadczających bezdomności do placówek zbiorowego schronienia tj. schroniska dla osób bezdomnych, schroniska dla osób bezdomnych z usługami opiekuńczymi, domy dla samotnych matek z dziećmi, domy wspólnotowe, placówki interwencyjne czy wreszcie mieszkania chronione treningowe.
Wydaje się, że najmniejszy nacisk do tej pory jest położony na rozwiązania mieszkaniowe, w ustawie o pomocy społecznej jako forma pomocy jest wymieniony tylko jeden rodzaj pomocy mieszkaniowej, opartej o model wsparcia „schodkowy”. Najczęściej mieszkań treningowych jest mniej niż potrzeb i jest to forma wsparcia mało dostępna, nierzadko z tej pomocy korzystają osoby przebywające w zbiorowych miejscach schronienia i mające przyznany lokal mieszkalny w ramach gminnej pomocy mieszkaniowej.
Schemat nr 2. Podstawowy system wsparcia osób w kryzysie bezdomności w ujęciu ogólnopolskim
Źródło: rejestry placówek prowadzone przez urzędy wojewódzkie[9]
Nie wszystkie gminy/powiaty realizują zadanie zapewnienia schronienia samodzielnie, ale w związku z ciążącym na nich powyższym obowiązku mogą zlecić jego realizację na mocy art. 25 ust. 1 ustawy z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej bądź zabezpieczyć taką usługę z oferty podmiotu niepublicznego, w ramach środków publicznych[10]. Placówki niskoprogowe, działające do I kwartału 2020 roku[11] tylko w okresie zimowym, udzielały pomocy bez względu na ostatni adres zameldowania. Ma to związek z nowelizacją ustawy i wprowadzeniem zasady ponoszenia wydatków za udzieloną pomoc w formie tymczasowego schronienia w ogrzewalni lub noclegowni, jeśli dotyczy to osoby z ostatnim adresem zameldowania poza gminą/powiatem – wydatki te nie podlegają zwrotowi[12]. Inaczej wygląda sytuacja z przyznawaniem miejsca w placówkach tymczasowego pobytu, tu właściwość miejscowa ma kluczowe znaczenie.
Przygotowane przez gminy i powiaty oferty pomocy osobom dotkniętych bezdomnością powinny zakładać możliwe najpełniejsze zabezpieczenie ich potrzeb, także tych, które ustawowo gmina ma zapewnić. Ogląd wydolności systemu wsparcia można przeprowadzić w oparciu o dostępne dane ze sprawozdań Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej.
Tabela nr 5. Liczba placówek udzielających schronienia w 2018 r.
| Rodzaj placówki | Placówki prowadzone przez gminy i powiaty | Placówki prowadzone przez podmioty niepubliczne na zlecenie samorządów | Placówki prowadzone przez podmioty niepubliczne, bez finansowania ze środków publicznych | łącznie |
| Noclegownie | 44 | 58 | 10 | 112 |
| w tym liczba miejsc | 1243 | 1796 | 215 | 3254 |
| Ogrzewalnie | 33 | 38 | 3 | 74 |
| w tym liczba miejsc | 573 | 890 | 90 | 1553 |
| Schroniska dla osób bezdomnych | 45 | 172 | 102 | 319 |
| w tym liczba miejsc | 1590 | 8379 | 3887 | 13856 |
| Schroniska dla osób bezdomnych z usługami opiekuńczymi | 4 | 18 | 12 | 34 |
| w tym liczba miejsc | 103 | 567 | 442 | 1112 |
| Domy dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży | 12 | 19 | 16 | 47 |
| w tym liczba miejsc | 216 | 531 | 312 | 1059 |
| Specjalistyczne ośrodki wsparcia dla ofiar przemocy domowej | 31 | 5 | 6 | 42 |
| w tym liczba miejsc | 487 | 119 | 72 | 678 |
| Ośrodki interwencji kryzysowej | 139 | 31 | 3 | 173 |
| w tym liczba miejsc | 1192 | 537 | 100 | 1829 |
| inne placówki noclegowe | 15 | 18 | 40 | 73 |
| w tym liczba miejsc | 319 | 546 | 835 | 1700 |
Źródło: „Sprawozdania z realizacji działań na rzecz osób bezdomnych” za rok 2019 Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej[13].
Z analizy danych wprost wynika, iż miejsc noclegowych gminy i powiaty zapewniły
w liczbie prawie 23,5 tys., uwzględniając ogrzewalnie to w 2018 roku niewiele ponad
25 tys. osób skorzystało oferty instytucjonalnej. Liczby te korelują niejako z danymi
z 2019 roku i 2017 roku, gdzie w Ogólnopolskim badaniu liczby osób bezdomnych uwidoczniono odpowiednio 6 007 i 9 214 osób przebywających w miejscach niemieszkalnych.
W systemie wsparcia znajdują się także inne formy pomocy m.in. możliwość skorzystania z posiłku, łaźni, pralni czy otrzymania odzieży, paczki żywnościowej, ale także poradnictwa i w przypadku osób nieubezpieczonych zdrowotnie – udzielenie pomocy medycznej.
Tabela nr 6. Liczba placówek doraźnej pomocy osobom w kryzysie bezdomności
| Rodzaj placówki | Placówki prowadzone przez gminy i powiaty | Placówki prowadzone przez podmioty niepubliczne na zlecenie samorządów | Placówki prowadzone przez podmioty niepubliczne, bez finansowania ze środków publicznych | łącznie |
| Jadłodajnie | 55 | 108 | 56 | 219 |
| Łaźnie | 22 | 42 | 10 | 74 |
| Pralnie | 9 | 19 | 5 | 33 |
| Punkty wydawania żywności | 45 | 100 | 104 | 249 |
| Punkty wydawania odzieży | 41 | 65 | 69 | 175 |
| Świetlice dla osób bezdomnych | 5 | 17 | 4 | 26 |
| Punkt konsultacyjno – informacyjne | 60 | 26 | 12 | 98 |
| Punkty pomocy medycznej | 1 | 8 | 25 | 34 |
| Inne placówki | 18 | 21 | 30 | 69 |
| ogółem | 256 | 406 | 315 | 977 |
Źródło: „Sprawozdania z realizacji działań na rzecz osób bezdomnych” za rok 2019 Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej[14].
Dane liczbowe w powyższej tabeli jednoznacznie wskazują, iż najwięcej punktów realizujących pomoc w danej chwili i zgodnie z potrzebami była związana z żywnością – to łącznie 468 miejsc. Wydaje się, że trudno dostępne były łaźnie i pralnie, co ważne podmioty je prowadzące nie ograniczają się jedynie do osób w kryzysie bezdomności, z tych usług mogą także korzystać osoby ubogie. Niezwykle ważna jest pomoc medyczna dla osób nieubezpieczonych. Oczywiście w nagłych przypadkach jak każdy obywatel tak i osoba w kryzysie bezdomności korzysta z usług szpitala. Najczęściej jednak przypadłości zdrowotne jak rany i problemy skórne wynikające z zaniedbań higienicznych lub niemożności zachowania odpowiedniej higieny nie są powodem przyjęcia na Szpitalny Oddział Ratunkowy, tu z pomocą przychodzą organizacje pozarządowe świadczące takie wsparcie specjalistyczne. Co istotne porównując dane sprawozdawcze dot. podmiotów prowadzących dane formy pomocy doraźnej uwypuklony został wyraźny podział – najwięcej placówek zapewniających schronienie prowadzonych było przez gminy powiaty lub na ich zlecenie, pozostałe formy wsparcia były raczej domeną podmiotów niepublicznych, i tych korzystających ze wsparcia finansowego samorządów jak i tych bez dotacji ze środków publicznych.
Ważnym aspektem efektywności systemu jest jego korelacja z pomocą mieszkaniową, która trwale rozwiązuje problem bezdomności. Jedną z form tego wsparcia jest mieszkanie chronione treningowe, które wg definicji ustawowej ma przygotować osobę pod okiem specjalistów do samodzielnego życia i/lub codziennego funkcjonowania[15]. Najczęściej traktowane jest jako przygotowanie do samodzielnego zamieszkania w pozyskanym lokalu, czy to z zasobów gminnych czy też na rynku komercyjnym. Przeważnie jest to przedostatni etap usamodzielniania, po dość długim pobycie w placówce instytucjonalnej. Warto więc przyjrzeć się danym dot. przyznawania tego świadczenia pomocy społecznej. W ogólnym ujęciu w 2018 roku możliwość zamieszkania w mieszkaniu treningowym otrzymały 474 osoby w kryzysie bezdomności, w tym 134 kobiety[16]. Proporcje płci nie budzą w tym wypadku wątpliwości, bezdomni mężczyźni stanowią znakomitą większość tej grupy, dane statystyczne oscylują w okolicy 80%.
Na podstawie przytoczonych danych poniżej można stwierdzić, iż zrealizowana pomoc jest wprost nieproporcjonalna do zdiagnozowanych potrzeb. W województwie mazowieckim, które jest w czołówce obszarów o największym natężeniu problemu było to zaledwie 18 świadczeń. Znacznie więcej tego typu świadczeń zostało przyznanych w województwie śląskim, które jest drugie pod względem intensywności przebywania osób bezdomnych, to aż 105 świadczeniobiorców, nadal jednak pomoc na takim poziomie wydaje się dalece niewystarczająca.
Tabela nr 7. Liczba osób bezdomnych, które otrzymały świadczenie w formie wsparcia w mieszkaniu chronionym w 2018 roku
| Województwo | Liczba osób, którym gmina/powiat przyznała świadczenie w formie wsparcia w mieszkaniu chronionym |
| dolnośląskie | 26 |
| kujawsko – pomorskie | 75 |
| lubelskie | 9 |
| lubuskie | 24 |
| łódzkie | 25 |
| małopolskie | 51 |
| mazowieckie | 18 |
| opolskie | 2 |
| podkarpackie | 12 |
| podlaskie | 4 |
| pomorskie | 17 |
| śląskie | 105 |
| świętokrzyskie | 11 |
| warmińsko – mazurskie | 18 |
| wielkopolskie | 39 |
| zachodniopomorskie | 38 |
| łącznie | 474 |
Źródło: „Sprawozdania z realizacji działań na rzecz osób bezdomnych” za rok 2019 Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej[17]
Jeśli chodzi o sytuację osób z niepełnosprawnością lub/i z chorobami/zaburzeniami psychicznymi wydaje się ona znacznie trudniejsza pod kątem dedykowania im pomocy w ramach systemu wsparcia osób doświadczających bezdomności.
System wsparcia osób, z którego mogą korzystać osoby z niepełnosprawnością dotknięte bezdomnością obrazuje Schemat nr 3.
Schemat nr 3 System wsparcia
Osoby doświadczające kryzysów, zaburzeń czy chorób psychicznych nie odnajdują się w zbiorowych placówkach. Można stwierdzić, że ogólnopolski system wsparcia osób bezdomnych nie widzi potrzeb tej grupy osób doświadczających bezdomności. Wydaje się, że powodzeniem dla wychodzenia z bezdomności i odciążeniem szpitalnych oddziałów psychiatrycznych jest włącznie do systemu rozwiązań opartych o mieszkalnictwo, ale nie tylko mieszkań treningowych, które najczęściej są wieloosobowe. Odciążeniem systemu i szansą na godne życie może być wdrożenie rozwiązań mieszkaniowych opartych na metodzie Najpierw mieszkanie, implementowanej obecnie na polskim gruncie w trzech miastach tj. Warszawa, Gdańsk i Wrocław, w ramach dwóch projektów współfinansowanych ze środków unijnych. Tą samą tezę można także postawić w odniesieniu do osób z niepełnosprawnością, dotkniętych bezdomnością.
Opracowanie:
Dagmara Całka
Bydgoszcz, 2021 r.
[1]http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20040640593/O/D20040593.pdf, dostęp 15.04.2021 r.
[2]https://www.feantsa.org/download/pl___7386404743356865659.pdf, dostęp: 23.04.2021 r.
[3]https://politykaspoleczna.um.warszawa.pl/sites/politykaspoleczna.um.warszawa.pl/files/system_pomocy_osobom_bezdomnym.pdf, dostęp 23.04.2021 r.
[4]https://www.gov.pl/web/rodzina/sprawozdania-z-realizacji-dzialan-na-rzecz-osob-bezdomnych-w-wojewodztwach, zarok 2013:https://archiwum.mrips.gov.pl/pomoc-spoleczna/bezdomnosc/materialy-informacyjne-na-temat-bezdomnosci/, dostęp: 23.04.2021 r.
[5]Ibidem, str. 10
[6]Ibidem, str. 10
[7]Ibidem, str. 10
[8]http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20040640593/U/D20040593Lj.pdf, dostęp: 04.06.2021 r.
[9]https://www.gov.pl/web/uw-mazowiecki/rejestr-miejsc-udzielajacych-tymczasowego-schronienia-osobom-bezdomnym, dostęp: 06.06.2021 r. https://www.gov.pl/web/rodzina/rejestry-miejsc-w-ktorych-gminy-udzielaja-tymczasowego-schronienia-osobom-bezdomnym, dostęp: 06.06.2021 r.
[10] Ibidem
[11] Pandemia koronawirusa spowodowała konieczność funkcjonowania noclegowni także w okresie letnim.
[12]http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20150001310/U/D20151310Lj.pdf, dostęp: 05.06.2021 r.
[13]https://www.gov.pl/web/rodzina/sprawozdania-z-realizacji-dzialan-na-rzecz-osob-bezdomnych-w-wojewodztwach, dostęp: 05.06.2021 r.
[14] Ibidem, str. 20
[15]https://sip.lex.pl/akty-prawne/dzu-dziennik-ustaw/pomoc-spoleczna-17087802/art-53, dostęp: 05.06.2021 r.
[16]https://www.gov.pl/web/rodzina/sprawozdania-z-realizacji-dzialan-na-rzecz-osob-bezdomnych-w-wojewodztwach, dostęp: 05.06.2021 r.
[17]Ibidem, str. 20
